Katalog niniejszy obejmuje zbiory muzyczne siedemnastowiecznej legnickiej biblioteki księcia Jerzego Rudolfa z rodu Piastów Śląskich dzisiaj znajdujące się w Polsce w czterech bibliotekach naukowych, a mianowicie w Bibliotece Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Legnicy, w Bibliotece Katolickiego Uniwersytetu w Lublinie, w Bibliotece Narodowej w Warszawie oraz w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu
Pochodzące z Legnicy zbiory muzyczne znalazły się w czterech różnych bibliotekach polskich w wyniku działań drugiej wojny światowej, rozproszone bowiem na Śląsku przypuszczalnie w ostatnich latach wojny, nigdy nie wróciły na miejsce swego ostatniego, uprzedniego pobytu w Gmachu Akademii Rycerskiej w Legnicy. Należały one do największej na Śląsku w epoce Oświecenia książęcej biblioteki zwanej „Bibliotheca Rudolphina”.
Biblioteka owa zawdzięcza swą nazwę założycielowi, księciu Jerzemu Rudolfowi, przedstawicielowi Piastów Śląskich, który w latach 1602-1653 rządził księstwem legnickim, otrzymawszy je po śmierci swego ojca Joachima Fryderyka, księcia brzesko-legnickiego.
Jerzy Rudolf urodził się 22 stycznia 1595 r. w Oławie. Po śmierci ojca aż do objęcia samodzielnie władzy w 1613 r. pozostawał pod opieką i kształcił się na dworze księcia Karola II w Oleśnicy. Jerzy Rudolf otrzymał staranne wykształcenie. W 1611 r. studiował na Uniwersytecie we Frankfurcie nad Odrą. Po powrocie do Legnicy i po uzgodnieniu z bratem Janem Chrystianem podziału dziedzictwa – Jan Chrystian otrzymał ziemie brzeskie, Jerzy Rudolf uzyskał księstwo legnickie – Jerzy Rudolf wyjechał w podróż zagraniczną. Z podróży, która prowadziła z Niemiec przez Włochy, Szwajcarię i Niderlandy, przywiózł pewien zasób książek powiększony później o dzieła francuskie i włoskie wniesione przez posag pierwszej żony, księżniczki Zofii Elżbiety Anhalt-Dessau, którą poślubił na jesieni w 1614 r. w Dessau. Po ponownym powrocie do Legnicy zajął się przebudową swojej siedziby, zamku w Legnicy, w związku z czym księgozbiór został umieszczony przy kościele Św. Jana. Trwająca wiele lat przebudowa zamku została przerwana.
Książę przebywał przez jakiś czas w Prochowicach, gdzie znajdowała się od 1567 r. rezydencja książąt legnicko-brzeskich, ponadto we Wrocławiu. Nie ma potwierdzonych wiadomości, czy księgozbiór przeniesiono do Prochowic. Jeszcze przed wybuchem wojny trzydziestoletniej (1618-1648) Jerzy Rudolf kazał swój księgozbiór skatalogować. Zachował się z tego czasu niedatowany rękopiśmienny katalog, jak wynika z wpisów nie mógł być zaczęty przed 1617 r., nie ma w nim druku wydanego później niż w 1618 r. Dziś katalog ów znajduje się w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu w Oddziale Starych Druków wraz z całym legnickim zbiorem włączonym po 1946 r. Przypuszczalnie jest to pierwsza część zamierzonego większego katalogu. Katalog obejmuje „Classis I Librorum Philosophicorum”, w dziale jedenastym „Mathematica” w grupie siódmej „Musica” wymienione są 84 pozycje w 121 woluminach. Na końcu katalogu sporządzony został spis rzeczy informujący, że katalog opracowany w układzie według dziedzin wiedzy obejmować miał całą bibliotekę książęcą. Zachowana jest jednak tylko jego pierwsza część. Był to katalog z zamierzenia przeznaczony do dłuższego używania, o czym świadczą puste miejsca i czyste karty w poszczególnych działach. Całość biblioteki książęcej miała się składać z 3090 wol.
Późniejsze katalogi pisane w 1619 r. i 1635 r. nie zachowały się do dzisiaj.
W 1636 r. został sporządzony przez Krzysztofa Prellera kolejny rękopiśmienny katalog „Illustris Bibliothecae Lignicens(is), hactenus, ex Dei gratia in praesesentissimo periculo conservatae, Catalogus, MDCXXXVI. Conscriptus â Christoph. Prellero”. Dzieła muzyczne zostały w owym katalogu wyłączone do osobnego działu równorzędnego z prawem, medycyną, historią i opisane są na stronach od 1004 do 1060. Wymienionych jest 290 dzieł. Jak wynika ze spisu, w którym podana jest ogólna ilość książek w bibliotece legnickiej - dzieł muzycznych było 474 sztuki. Jednostką wymienianą dla określenia woluminu jako jednostki ewidencyjnej jest sztuka. Całość biblioteki składała się z 5542 sztuk oprawnych, 738 sztuk nieoprawnych oraz 474 sztuk dzieł muzycznych.
Biblioteka wzbogacana nieregularnie nowymi nabytkami nie uchroniła się także przed kilkakrotnymi grabieżami związanymi z prowadzoną w tym czasie wojną trzydziestoletnią. Sporządzony w 1636 r. katalog ubytków „Verzeichniss derer Bücher, welche bey Erbrechung der Fürstl. Bibliothek, beiden alhier und zu Parchwitz verlohren worden 1636” jest nie tylko potwierdzeniem ubytków, ale i stwierdzeniem, że księgozbiór książęcy znajdował się w Legnicy, a także częściowo w Prochowickich posiadłościach książęcych. Jak wynika z owego katalogu ubyło z księgozbioru 530 wol. w tym 16 pozycji muzykaliów w 55 woluminach. Nie podano dokładnie kiedy zaginęły, ani za czyją sprawa. W 1627 r. przyczynili się do zniszczenia biblioteki najprawdopodobniej żołnierze armii cesarskiej dowodzeni przez Wallensteina. W latach 1631-1635 ubytki nastąpiły na skutek przemarszu wojsk saskich przez teren Legnicy. Nie ma natomiast dowodu, by działalność niszczycielska była prowadzona przez wojska szwedzkie, chociaż to właśnie Szwedzi wywieźli zasoby biblioteczne z Lubiąża do Szczecina, z Nysy oraz z Ołomuńca.
W 1646 r. Jerzy Rudolf ustanowił fundację na rzecz protestanckiej szkoły przy kościele Św. Jana, przekazując fundacji swoją bibliotek. Druga żona Jerzego Rudolfa – Elżbieta Magdalena, córka księcia Karola II oleśnickiego, zmarła bezdzietnie w 1631 r. Jerzy Rudolf zmarł 14 I 1653 r. potwierdzając przed śmiercią zapis, który nie był najwidoczniej w pełni respektowany, bowiem sporządzony w 1657 r. na zlecenie Ludwika IV kolejny rękopiśmienny katalog biblioteki określa owe zbiory jako „Bibliotheca Ducalis”. Biblioteka była więc wydzielona, jako biblioteka książęca, a nie szkolna. W katalogu, który został sporządzony w dwóch identycznych egzemplarzach, zbiory muzyczne wymienione są w dziale „Libri Musici” w porządku alfabetycznym haseł. Wymienionych jest 126 tytułów dzieł muzycznych. Wnioskować jednak należy, że katalog nie obejmuje całości zbioru .
Z chwilą śmierci ostatniego Piasta Śląskiego, Jerzego Wilhelma w 1675 r., Śląsk i księstwo legnickie przypadło jako lenno Austrii. Biblioteka przeszła pod zarząd austriacki. Cały księgozbiór nadal pozostawał w kościele Św. Jana.
W sporządzonym w 1687 r. katalogu wykazane jest, że zbiorów muzycznych jest 486 wol. Dzieła muzyczne wpisane są w układzie alfabetycznym według nazwisk kompozytorów, z tym że klocki introligatorskie zawierające czasem po kilka współoprawnych pozycji nie były rozdzielane. Na końcu katalogu podano, że w bibliotece znajdowało się 51 wol. rękopisów muzycznych oraz 22 wol. „z liniami” do zapisania nut. Liczba 486 wol. była największą jaką kiedykolwiek zbiory osiągnęły.
Dzieląc losy całego księgozbioru książęcego zbiory muzyczne podlegały ciągłemu procesowi pomniejszania ilości. Książek stale ubywało. W 1698 r. całość biblioteki została przeniesiona na zamek książęcy w z oddaniem kościoła Św. Jana Jezuitom.
W 1708 r. nakazem cesarza Józefa I biblioteka została przekazana nowoutworzonej Akademii Rycerskiej, a w 1741 r. wreszcie przeniesiona do budynku Akademii. .
O bibliotece pisał w 1822 r. Schultze sporządzając – niezachowany do dziś – katalog. Zachowały się natomiast ręką Schultzego naniesione informacje na rękopiśmiennym katalogu bez daty, w którym znajdują się wykazy i zestawienia odnoszące się do stanu biblioteki. Wymieniono tu 117 numerów z dziełami muzycznymi w układzie alfabetycznym. Klocki introligatorskie wymienione są pod wspólnym numerem. W katalogu tym dokonano licznych skreśleń, część z nich oznaczona jest datą 1854 i podpisem Fr. Schultzego. Na luźnych kartkach z wyliczeniami odnoszącymi się księgozbioru podane są wiadomości dotyczące ubytków i stany zbiorów. W ubytkach oznaczonych datą 7 sierpnia 1826 jest zapis informujący, że przekazano dublety muzyczne do Berlina (5 numerów w 13 wol.). W zestawieniu dla całości biblioteki podano, że jest 456 wol. dzieł muzycznych, podczas gdy wszystkich książek w bibliotece jest 5281 wol.
Kolejną wiadomość o stanie biblioteki muzycznej zawiera rękopiśmienny katalog sporządzony przez bibliotekarza berlińskiego prof. W. Dehna w 1854 r., obejmujący druki i rękopisy muzyczne znajdujące się w Akademii Rycerskiej. Autor wymienia 228 tytułów druków w układzie alfabetycznym według nazwisk kompozytorów i autorów antologii. Dla każdej pozycji jest podany dokładny odpis tytułu, adres wydawniczy, ilość głosów, format i spis zawartości, przy opisie antologii wymienieni są kompozytorzy zawartych w niej utworów, ilość utworów w każdym druku, uwagi dotyczące dedykacji i tekstów. W drugiej części katalogu wymienione są 23 rękopisy, 11 kancjonałów. Na końcu rękopisu znajduje się dodatek nutowy z transkrypcjami kilku utworów wybranych z dzieł omawianych w katalogu. Wśród nich młodzieńcze kompozycje Jerzego Rudolfa. Katalog Dehna, po śmierci autora, został zredagowany przez Roberta Eitnera i opublikowany, jednak nie w całości a jedynie w części obejmującej zbiory do litery H, w czasopiśmie „Monatshefte für Musikgeschite”.
Pierwszym drukowanym katalogiem całego muzycznego legnickiego zbioru jest wydana w latach 1876-1878 praca Ernesta Pfudla z obszernym wstępem historycznym podającym dokładnie księgozbioru i stanowiąca podstawowe źródło do badań porównawczych.
Po drugiej wojnie światowej, w ramach scalania rozproszonych zbiorów różnych bibliotek Śląskich, niemal całość księgozbioru legnickiego nazwanego „Biblioteka Rudolfina” została włączona do nowo utworzonej Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Zbiory muzyczne nie znalazły się jednak w owym częściowo zdekompletowanym zespole. Zachodziła obawa, że do naszych czasów nie dochowało się nic z cennego zbioru muzykaliów Rudolfiny. W 1955 r. Bronisław Kocowski pisał, że losy tej części księgozbioru są nieznane. Przypuszczał, że muzykalia mogą być rozproszone w bibliotekach NRD i NRF, wysuwał też możliwość, dość prawdopodobną, że kolekcja muzyczna uległa rozproszeniu po różnych bibliotekach w Polsce, gdzie nie są określone proweniencyjnie. Rudolfina na ogół nie posiada bowiem znaków własnościowych obiektu, jak pieczęć imienna właściciela, lub ekslibris precyzujących miejsce pochodzenia. Inną możliwość podal Wolfgang Scholtz: „Heute negfindet sich die Rudolphina mit ihren wertvollen und einmalign Werken in der Sowietunion, wahrscheinlich in Kiev”. Obie wiadomości ukazały się w 1955 r.
Dowodem przynależności do księgozbioru piastowskiego dla osób znających ogólny księgozbiór książęcy są oprawy z inicjałami księcia Jerzego Rudolfa G. R. H. Z. L. V. B. oraz z datą oprawy, wytłaczanymi na przedniej okładzinie. Na początku XX w. na pozycjach z Rudolfiny zostały naniesione nowe sygnatury pisane atramentem na naklejce. Naklejki owe umieszczone są w dolnej części grzbietu każdej książki. Wiadomo było jedynie, że Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławia posiada pewną ilość druków z kolekcji muzycznej Jerzego Rudolfa. Wnikliwe opracowywanie zachowanej muzycznej części Rudolfiny pozwoliło ustalić, że dla muzykaliów z okresu przynależności w XVII w. do zbiorów książęcych charakterystyczną cechą jest również ręcznie pisana sygnatura biblioteki książęcej od 1 do 117 umieszczana na pozycjach, a naklejki dwudziestowieczne na grzbietach opraw obejmowały sygnatury od 4853 do 5310.
W trakcie katalogowania zbiorów muzycznych stwierdzono, że w grupie t.zw. zbiorów zabezpieczonych w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu po drugiej wojnie światowej w Oddziale Zbiorów Muzycznych znajduje się kilka pozycji z Rudolfiny, a mianowicie 4 książki głosowe z różnych kompletów, w tym dwa klocki introligatorskie zawierające razem 17 druków. Piąty zachowany wolumen stanowił samodzielną jednostkę inwentarzową. W chwili obecnej Oddział Zbiorów Muzycznych posiada 3 woluminy rękopisów. Libr. Mus. 58 został włączony do zbiorów w 1946 r., w okresie tworzenia Biblioteki Uniwersyteckiej po wojnie. Dziwnym trafem w latach 1970 zakupiono od osoby prywatnej, przypadkowo oferującej muzykalia otrzymane w spadku od rodziny, rękopis z tej samej sygnatury Libr. Mus. 58, a mianowicie Septima Vox. W 1961 r. uzyskano z zakupu antykwarycznego rękopis o sygnaturze legnickiej Libr. Mus. 19. Ponadto w Oddziale Starych Druków znajdowały się w zespole legnickich zbiorów traktaty muzyczne (11 tytułów) i kilka druków okolicznościowych z nutami, uprzednio nie wydzielone w Rudolfinie w odrębnym zbiorze muzycznym.
W roku 1962 ukazała się praca Jerzego Gołosa o tabulaturach lutniowych znajdujących się w Bibliotece Narodowej w Warszawie. Dwie z omawianych tabulatur pochodziły z książęcej biblioteki legnickiej i posiadały dawną sygnaturę Libr. Mus. 98 i Libr Mus. 100 i były oznaczone sygnaturami Rudolfiny 5229 i 5231.
W 1969 r. autorka katalogu uzyskała wiadomość, że pewna ilość druków i rękopisów z Rudolfiny znajduje się w bibliotece Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Legnicy. Zostały one przekazane do tamtejszej Biblioteki w 1964 r. przez Feliksa Wiśniowskiego, nauczyciela z Legnicy, który do owej pory pieczołowicie je przechowywał. Zbiór ten składał się – jak stwierdzono później w trakcie opracowywania – z oprawnych woluminów, które są oznaczone sygnaturami Rudolfiny w ramach od 4860 do 5308. Większość z nich stanowiły klocki introligatorskie, a mianowicie stwierdzono że w 36 woluminach oprawionych jest 198 druków z XVI i XVII w., które jednak stanowiły jedynie poszczególne książki głosowe ze znajdujących się niegdyś w Rudolfinie kompletów dzieł. Poza tym w Legnicy były dwa woluminy odpowiadające dwom jednostkom wydawniczym. Jednym z tych druków był śpiewnik Valentina Trillera „Ein Christlich Singebuch” drukowany we Wrocławiu w 1559 r. Samodzielną jednostkę stanowiła tabulatura lutniowa Joahcima Vanden Hovego „Delitiae musicae” drukowana w Utrechcie w 1612 r., egzemplarz ten różni się od sześciu dziś znanych wydań z tego roku informacją zawartą na karcie tytułowej w adresie wydawniczym „et veneunt apud Johannem Ioannis bibliopolam Arnemiae”. Ponadto w zbiorze legnickim było sześć rękopisów, wśród których organowa tabulatura oznaczona dawną sygnaturą 101, a uważana za bezpowrotnie zaginioną.
Postępy w poszukiwaniu zbiorów legnickich były przedstawiane w publikacjach w 1973 r., 1975 r. i w 1984 r. Opracowanie ich pozwoliło stwierdzić, że mimo fragmentarycznego stanu zachowania zbiór ten niewątpliwie nadal posiada olbrzymią wartość. Treść brakujących głosów poszczególnych utworów można próbować uzupełniać – chociaż częściowo - znajdującymi się w innych bibliotekach odpowiednimi książkami głosowymi.
W 1975 r. przedstawiono na odbywającej się w Legnicy IX Ogólnopolskiej Konferencji Muzykologicznej referat o „Muzykaliach z Biblioteki Akademii Rycerskiej w Legnicy” informujący o fakcie przechowywania pewnych legnickich zbiorów muzycznych w Bibliotece Narodowej w Warszawie.
Etapem wieńczącym poszukiwania była zorganizowana w 1983 r. w salach Okręgowego Muzeum Miedzi w Legnicy staraniem tegoż Muzeum i Legnickiego Towarzystwa Muzycznego wystawa prezentująca ze zbioru muzycznego legnickiej biblioteki księcia Jerzego Rudolfa siedemdziesiąt pięć pozycji wypożyczonych z trzech bibliotek w Polsce gdzie, wedle ówczesnej wiedzy, były przechowywane, a do której został opracowany adnotowany katalog.
Naturalną konsekwencją zlokalizowania cennych zbiorów legnickich w trzech polskich bibliotekach było przygotowanie katalogu prezentującego ocalone muzykalia. Nieoczekiwanie w 1987 r. autorka stwierdziła, ze w kolejnej bibliotece znajdują się egzemplarze legnickie. W 1987 r. odbywała się w Lublinie VII Krajowa Konferencja Bibliotekarzy Muzycznych i stało się to okazją do zaprezentowania przez KUL na okolicznościowej wystawie muzycznej pozycji, z których część pochodziła z Legnicy. Były to do owej pory nie wyróżnione proweniencyjnie stare druki i rękopisy z Rudolfiny.
Katalog niniejszy prezentujący wszystkie do tej pory umiejscowione druki i rękopisy muzyczne legnickiego księgozbioru obejmuje łącznie 265 pozycji, w tym 240 pozycji stanowią druki, a 25 pozycji to rękopisy.
Nie jest łatwo podać jednoznacznie liczbę zachowanych woluminów. 47 wol. znajduje się w Legnicy w Bibliotece Towarzystwa Przyjaciół Nauk. 33 wol. znajdują się w Bibliotece Uniwersyteckiej Katolickiego Uniwersytetu w Lublinie. 126 wol. liczy zasób przechowywany w Bibliotece Narodowej w Warszawie. Jednak w Warszawie podczas prac katalogowych rozdzielone zostały dawne 2 wol. klocków introligatorskich na poszczególne książki głosowe co dało 28 jednostek obliczeniowych. Z dawnych zbiorów legnickich w Warszawie znajduje się więc obecnie 100 wol. Do roku wydawania niniejszego katalogu, do 1992 r., stwierdzono, że w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu były 23 wol., przy czym 15 wol. traktatów muzycznych i muzycznych druków okolicznościowych w ogólnym zbiorze książęcym i uprzednio nie wymienionych w legnickich katalogach muzycznych.
Opracowano na podstawie:
A. Kolbuszewska "Katalog zbiorów muzycznych legnickiej biblioteki księcia Jerzego Rudolfa Blibliotheca Rudolphina", Legnickie Towarzystwo Muzyczne, Legnica 1992
